Обудсман Институти

2015 йил 15 май куни бўлиб ўтган Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг иккинчи ялпи мажлисида олдин хабар берганимиздек Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси Халқаро ишлар ва парламентлараро алоқалар қўмитаси раиси лавозимида ишлаб келган Улуғбек Муҳаммадиев Олий Мажлиснинг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили лавозимига сайланди.

            Инсон ҳуқуқлари бўйича вакил (Обудсман)лик институти ҳақида қисқача тўхталиб ўтсак. Биринчи марта Парламент Обудсман 1809 йил Швеция Парламентида ташкил қилинган. Узоқ вақт давомида Швециядан бошқа давлатларда Обудсман лавозими жорий қилиш ғояси мавжуд эмас эди. Швеция намунасида 1919 йилда Финляндия (Россия империясидан мустақилликка эришгандан сўнг)да, 1952 йилда Норвегияда, бир неча йилдан кейин Данияда таъсис этилди. Обудсман лавозими 1987 йилда  Польша ССРда жорий қилинди. Ҳозирги кунда 100 та давлатда Обудсман лавозими таъсис қилинган.

             Ўзбекистон Республикаси Парламенти ҳузуридаги Инсон ҳуқуқлари бўйича вакил институти биринчи маротаба Ўзбекистон Республикаси Президентининг ташаббуси билан Олий Мажлиснинг 1995 йил феврал ойидаги биринчи сессиясида таъсис этилди. Ўзига юклатилган вазифаларни самарали бажариши учун Олий Мажлиснинг 1995 йил 6 майдаги қарори билан Инсон ҳуқуқлари вакил ҳузурида Инсоннинг конституциявий ҳуқуқлари ва эркинликларига риоя этилиши бўйича комиссия ташкил этилди. Вакил ва Комиссия фаолияти дастлаб, 1995 йил 29 августдаги Олий Мажлис Кенгаши қарори билан тасдиқланган Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман) тўғрисидаги Низом билан белгиланган эди. Қайд этиш лозимки, Инсон ҳуқуқлари бўйича вакил институти МДҲ доирасида ташкил этилган дастлабки институтлардан биридир.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили тўғрисидаги Қонун лойиҳаси 1997 йил 14 февралдаги “Халқ сўзи” – “Народное слово” рўзномаларида умумҳалқ муҳокамаси учун эълон қилинди, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг1997 йил 24 апрелдаги саккизинчи сессиясида эса, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман) тўғрисида”ги Қонун қабул қилинди.

Мамлакатимизда омбудсман институтини шаклланиши тадрижий йўлдан борди. Бошида Олий Мажлиснинг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакил институти Ўзбекистон Конституциясида мустаҳкамланмаган эди. 2003 йил апрелида Ўзбекистон парламенти Конституцияга ўзгартиришлар ва тўлдиришлар киритиш тўғрисида Қонун қабул қилди, унга кўра, Конституциянинг 78-моддасига, Олий Мажлиснинг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакилини Олий Мажлиснинг Қонунчилик палатаси ва Сенати томонидан сайлаш тўғрисида 16 банд киритилди. Ушбу қоида Омбудсманга конституциявий мақом берилганлигини кўрсатади. 

Парламентнинг 2004 йил 27 августдаги ўн бешинчи сессисида “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман) тўғрисида”ги Қонун, олий қонунчилик органини ислоҳ қилишни ҳамда ижтимоий ҳаётдаги эркинлаштириш ва демократлаштириш жараёнларини ҳисобга олган ҳолда янги лойиҳада қабул қилинди. Янги Қонун тузилиш жиҳатидан Муқаддима ва 22 моддадан ташкил топган бўлиб, Қонунчилик палатасига сайловлар ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис Сенатини шакланиши натижалари бўйича 2005 йилнинг январ ойида кучга кирди.

Ўзбекистон Республикасида Омбудсман институти тузилиши қуйидагича:

-          Омбудсман Котибияти

-          Инсоннинг конституциявий ҳуқуқлари ва эркинликларига риоя этилиши бўйича комиссия

-          Омбудсманнинг минтақавий вакиллари

-          Омбудсман қошидаги Жамоатчилик эксперт кенгаши

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман) фаолиятининг асосий йўналишлари қуйидагилардир:

ü  бузилган инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари тўғрисида шикоятларни кўриб чиқиш, уларни тиклаш бўйича чоралар қабул қилиш; 

ü  инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Республикаси қонунчилигини такомиллаштиришга ва уни халқаро ҳуқуқ нормаларига мувофиқлаштиришга кўмаклашиш;

ü  инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари, уларни ҳимоя қилиш шакллари ва усуллари масалалари бўйича аҳолининг ҳуқуқ саводхонлигини ошириш;

ü  Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси ва Сенатига ўз фаолияти бўйича йиллик маърузаларини тақдим этиши;

ü  фуқаролар ҳуқуқлари ва эркинликларини бузилиши тўғрисида ахборотлар мавжуд бўлганида ўз ваколатлари доирасида тегишли чоралар кўриш бўйича ўз ташаббусларини қабул қилиши;

ü  инсон ҳуқуқларига риоя этилиши бўйича мониторинг ва ўтказилган мониторинг тадқиқотлари натижалари бўйича давлат органлари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва мансабдор шахсларга инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлаш соҳасидаги фаолиятларини такомиллаштириши бўйича таклифлар жўнатиш;

ü  инсон ҳуқуқлари соҳасида халқаро ҳамкорликни ривожлантириш.

Обудсман институтининг Парламент даражасига кўтарилиши бу мамлакатда инсон ҳуқуқларининг мустаҳкам ҳимоя қилиниши гаровидир.

Омбудсман институтлари

Халқаро Омбудсман Институти	International Ombudsman Institute
Европа Омбудсман Институти	European Ombudsman Institute
Осиё Омбудсман Ассоциацияси	Asian Ombudsman Association
Инсон ҳуқуқлари бўйича миллий институтлар форуми	National Human Rights Institutions Forum
Европа Иттифоқи Омбудсмани	Ombudsman of the European Union
Озарбайжон Омбудсмани	Office of the Ombudsman, Azerbaijan
Болгария Республикаси Омбудсмани	Ombudsman, Republic of Bulgaria
Дания Омбудсмани	Folketingets Ombudsmand, Denmark
Финлаяндия Парламент Омбудсмани	Office of the Parliamentary Ombudsman, Finland
Франция Mедиатори	Mediateur de la Republique, France
Нидерландия Омбудсмани	De Nationale Ombudsman, The Netherlands
Польша Инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш Вакили	Commissioner for Civil Rights Protection, Poland
Россия Федерациясининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили	Commissioner on Human Rights in Russian Federation
Словения Омбудсмани	Office of the Ombudsman, Slovenia
Словакия Омбудсмани	Public Defender of Rights, Slovak Republic
Португалия Адлия Проведори	Provedor de Justica, Portugal
Латвия Омбудсмани	Office of the Ombudsman, Republic of Latvia
Испания Халқ ҳимоячиси	Defensor del Pueblo, Spain
Швеция Парламент Омбудсмани	Riksdagens Ombudsman, Sweden
Буюк Британия Маъмурият ишлари бўйича Парламент вакили ва Соғлиқни сақлаш масалалари бўйича вакил	Parliamentary Commissioner for Administration & Health Service Commissioner, United Kingdom
Украина Олий Радасининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили	Commissioner on Human Rights of Verkhovna Rada of Ukraine
Янги Зеландия Омбудсмани	Office of the Ombudsmen of New Zealand
Корея Омбудсмани	Office of the Ombudsman, Korea