Tarixiy kelishuv

Kecha Fransiyaning Parij shahrida tarixda birinchi marta 195 mamlakat iqlim o'zgarishi haqidagi kelishuvga imzo chekdilar. Kelishuvdan maqsad dunyodagi iqlim o'zgarishini sekinlashtirish, hozirda 2°Cga oshgan iqlimni 1,5°Cga tushirish. Ushbu bitim dunyo iqtisodi va siyosatida juda muhim burilishdir, chunki iqlimni 0,5°Cga tushirilishi - 2050-yilga kelib yoqilg'i energiyalaridan foydalanishni to'xtatishni anglatadi. Shu davrgacha davlatlar yangilanadigan energiya manbalarini yaratib ularni ishga tushirishga tayyor bo'lishlari kerak bo'ladi. Boshqacha qilib aytganda bugundan boshlab dunyo iqtisodida yoqilg'i energetikalari -neft, gaz, ko'mir va boshqalarning roli pasaya boshlaydi. Buning geopolitik effektlari Yaqin Sharqda, Fors ko'rfazi mamlakatlari va boshqa yoqilg'i energetikasi iqtisodi va siyosatini asosi bo'lgan mamlakatlarda ko'zga ko'rinarli bo'ladi. 

Nima uchun bu kelishuv zarur edi?

So'ngi 50 yil ichida dunyoda yoqilg'i energetikasidan intensiv foydalanish natijasida Yer atmosferasida CO2 moddasi ko'payib ketdi. Natijada u atmosferaning yuqori qismlarini huddi plastik kabi o'rab olib yerga kirgan quyosh nurini erkin chiqib ketishiga to'sqinlik qilishi oqibatida "Issiqxona effekti"ni vujudga keltirdi. Bu esa o'z navbatida Yer yuzida iqlimni o'zgarishga, havo haroratini muvozanatini buzilishiga olib keldi. Agar ushbu kelishuv qabul qilinmaganida va Yer shari isishda davom etganida oqibatlar ayanchli bo'lar edi. Quyidagi saytda esa o'sha oqibatlarning biri bo'lgan suv sathining ko'tarilishini dunyo yirik shaharlari misolida ko'rishingiz mumkin bo'ladi. (geopolitika.uz sayti xabar beradi)

http://www.climatecentral.org/news/global-icons-at-risk-from-sea-level-rise-pictures-19633

Ichki nizo yoki Xalqaro nizomi?

Hozirgi kunda xalqaro hamjamiyatning asosiy diqqat markazi Yaqin Sharq mamlakatlariga qaratilgandir. Shu jumladan, Suriya mojarosiga e'tibor beradigan bo'lsak, OAVlarda Suriya mojarosiga ikki xil qarash mavjud. Ya'ni,birinchisi, Suriyadagi voqealar ichki nizolar sifatida baholansa, ikkinchi qarashda esa bu voqealarga xalqaro nizo (konflikt) sifatida qaralmoqda.
Bu, albatta,OAVlarning qarashlari. Endi biz bunga xalqaro huquq hujjatlari orqali baho berishga urinib ko'rsak. Demak,birinchidan haqiqatdan ham bu hududda nizolar, ya'ni qurolli nizolar ro'y bermoqda.
Bu nizolarni qanday nizo ekanligini aniqlashimiz uchun "Xalqaro qurolli mojarolar qurbonlarini himoya qilishga taalluqli 1949-yil 12-avgustda qabul qilingan Jeneva konvensiyalariga doir qo'shimcha protokol" (I Protokol) va "Xalqaro bo'lmagan qurolli mojarolar qurbonlarini himoya qilishga taalluqli 1949-yil 12-avgustda qabul qilingan Jeneva konvensiyalariga doir qo'shimcha protokol" (II Protokol)larni bilishimiz zarur.
Mazkur xalqaro hujjatlardan kelib chiqib aytishimiz mumkinki, Suriyadagi qurolli mojarolar ichki nizo sifatida baholanadi. Chunki yuqoridagi xalqaro bo'lmagan qurolli mojarolar qurbonlarini himoya qilishga taalluqli II Protokolning 1-moddasiga asosan mazkur Oliy ahdlashuvchi davlatlar va ularning harbiy kuchlari, amaldagi hokimiyatga qarshi bo'lgan harbiy kuchlar yoki boshqa tashkillashtirilgan harbiy gruhlar o'rtasidagi nizolar shu protokolning qo'llanish sohasi hisoblanadi.
O'z-o'zidan savol tug'iladi nega bu nizolar xalqaro nizo sifatida qaralmaydi. Chunki xalqaro qurolli mojarolar qurbonlarini himoya qilishga taalluqli I Protokolning 1-moddasi to'rtinchi qismida "...o'z taqdirini o'zi belgilash huquqini ro'yobga chiqarish yo'lida mustamlakachilik hukmronligi va chet el istilosiga qarshi va irqchilik rejimlariga qarshi kurash olib borayotgan xalqlar ishtirokidagi qurolli mojarolar" shu protokolni qo'llash sohasi hisoblanadi.
Suriyaning amaldagi hukumatiga qarshi kurashayotgan kuchlar muxolifatdagi kuchlar sifatida, dastlab, o'z harakatlarini boshlashdi. Hozirgi kunga kelib to'laqonli terorchilik gruhiga aylandi desak mubolag'a bo'lmaydi.
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, bu nizolar ichki nizo hisoblanadi.

Asadlar oilasi Suriyada

Birinchi jahon urushidan keyin, Suriya Usmoniy turklar imperiyasi hukmronligidan ozod bo'lgan davrlardan buyon vaziyat juda notinch edi. Turklarning o'rniga kelgan fransuzlarga qarshi qo'zg'olonlar umuman to'xtamasdi. Faqat nisbatan xotirjam bo'lgan 1922-yilning o'zida Suriyada Fransiyaning 5 mingta askari o'ldirildi.
Keyinchalik Fransiya o'z qo'shinlarini Sovet Ittifoqining siquvi ostida chiqarishga majbur bo'ldi. O'sha vaqtlarda Arab sotsialistik uyg'onish partiyasi (BAAS) yashirin holatda edi va Suriyada hammasi bo'lib 500 ga yaqin a'zosi bor edi. BAASning mafkurasi o'zida sotsializm va natsionalizmni birlashtirardi. Partiya asoschilari chet el kapitaliga asoslangan barcha kompaniyalarni milliylashtirishni va barcha arab davlatlarini birlashtirishni talab qilardilar. (Saysko-Pekko kelishuvuni eslang!) BAAS dunyoviy partiya sifatida yaratilgan va hozirgacha ham shundayligicha qoldi, uning Islom diniga befarq ekanligini tushunish oson: partiya asoschisi Mishel Aflyak Xristian diniga e'tiqod qilgan.
Mazkur partiya Iroqda va Suriyada eng ko'p muvaffaqiyat qozongan va shu davlatlarda hukmron partiyaga aylandi.
BAAS o'z maqsadiga 1958-yil 1-fevralda Misr va Suriya hukumatlarining o'zaro kelishuvi natijasida yangi unitar davlat-Birlashgan Arab Respublikasi tuzildi.
1970-yilning noyabriga qadar mustaqil Suriyaning qisqagina tarixida yigirmadan ortiq harbiy to'ntarishlar bo'ldi. Hofiz Asad uyushtirgan to'ntarish ularning eng oxirgisi edi. So'l BAASchilardan bo'lgan Asad milliylashtirilgan ba'zi kichik sanoat korxonalarini egalariga qaytarib berish bilan avvalgi hukumatdan norozilik to'lqinini so'ndirdi. Asad prezidentligining tashqi siyosatdagi asosiy g'oyasi Isroilga qarshi murosasiz kurash bo'ldi. 1973-yilda sovetlar yordamida 1967-yilgi "olti kunlik" Suriya-Isroil urushidagi mag'lubiyat tufayli bo berilgan Jo'lan tepaliklaridagi yerlarni qaytarib olishga urundi. Ammo isroilliklar qarshi hujumda Damashqqa artilleriya hujumlarini uyushtirdilar. Bundan faqat Asadni qo'shni arab davlatlari yordami va sovet diplomatlarining BMT Xavfsizlik kengashidagi faol harakatlari qutqarib qoldi. Asadda xuddi Saddam singari xalqni o'ziga ishontirish qobilyati mavjudligi,bu mag'lubiyatda ham uning mamlakatdagi obro'yini tushira olmadi. Bugungi Bashar Asadning armiyasini asosini Hofiz Asad yaratgan. Bunga arab neft qirollaridan va SSSRdan yirik moliyaviy yordam olishi evaziga erishgan. 1973-yilgi mag'lubiyatdan o'ch olish maqsadida Asad geografiyadan foydalandi. Bunda u Livanni tanladi. Bunda Livanning Suriya nazorati ostida qolgan hududlari Isroilga terroristik tashkilotlarni yetishtirish uchun ozuqa manbai bo'lib qoldi. Hofiz Asad "Xizbolloh"ni Eron bilan birgalikda, "Islom jihodi"ni esa-bir o'zi ta'minlardi. O'sha vaqtlarda Falastinni ozod qilish tashkiloti bilan munosabatlar unchalim darajada yaxshi emas edi. Bunga sabab, neft qirollarining moliyaviy yordami uchun Hofiz Asad va Yosir Arofat raqobatlashayotgani edi.
Bugungi kunda dastlab muxolifatchilar sifatida nomoyon bo'lgan terroristik gruppalarning Bashar Asad hukmronligiga qarshiligiga sabab, Hofiz Asad davrida Suriyada faoliyat olib borgan "Musulmon og'aynilar"ekstremistik tashkilotining Asadning "sof" islom nuqtai nazarida prezidentning "noto'g'ri" diniy mansubligi haqida eslatib turishalari edi. Bilamizki, Asadlar oilasi musulmonlarning alaviyya mashabiga mansub edi. Bu mashab Suriya aholisining 1/10 tashkil qiladi. Asad hokimiyatni o'g'illaridan birortasiga berish haqida o'ylay boshladi. Voris sifatida katta o'g'li Baselni tayyorladi,biroq 1994-yilda avtohalokatda olamdan o'tdi. Shunda Asad ikkinchi o'g'li Bashar Asadni tanladi. Bashar o'sha vaqtda otasining orzusi, ya'ni shifokor bo'lish uchun Londondagi tibbiy markazlardan birining ordinaturasida oftalmologlikka o'qiyotgan edi.
2000-yil 10-yanvarda Asad olamdan o'tdi. O'sha kun Suriya parlamenti konstitutsiyaga o'zgartirish kiritdi. Bu o'zgartirish prezidentga nomzodlar yoshiga qo'yilgan cheklov 40 dan 34 yoshga (Bashar shu yoshda) pasaytirildi. Deputatlar bir ovozdan Basharni saylashdi keyinroq esa referendum o'tkazildi. Bashar shu kungacha hokimiyatni asrash vazifasini uddalayotgan edi. 2004-yilda tug'ilgan o'g'liga otasi ismini berdi. Bundan kelajakda mamlakatni Hofiz II boshqarishiga ishora qilgan bo'lsa ajab emas. Ammo bunga NATO qo'shinlari halaqit qilmasmikin?

Сайкса – Пико келишуви

Бугунги кеча кундизда Яқин Шарқда содир бўлаётган вокеаларнинг илдизи 1916 йил 16 майда имзоланган Сайкса – Пико келишувига бориб тақалади. 

Мазкур ҳудуд ўзининг географик жойлашиву, табиий захираларга бойлиги билан кўпгина сиёсий кучларнинг қизиқишига сабаб бўлиб келмоқда. Halford Jon Makkinder назарияси бўйича “Heartland” (дунё юраги, маркази)ни қўлда ушлаб туришни кўпгина сиёсий кучлар хохлашмоқда. 

Деярли бир аср олдин имзоланган мазкур келишув ҳақида қисқача тўхталиб ўтсак.

Сайкса – Пико келишуви ( англ. Sykes–Picot Agreement) – 1916 йил 16 майда Буюк Британия, Россия ва Италия Биринчи жаҳон урушидан кейин Яқин Шарқда ўз қизиқишларини чегараларини белгиловчи махфий келишув имзолашди.

Франко-британ-русс музокаралари 1915 йил 10 апрельда Босфор ва Дарданел бўғозини Россияга берилиши  ва Арабистонда мустақил давлат тузилиши тўғрисидаги келишув имзоланиши билан тугалланади.

Келишувнинг асосий қисми 1915 йил ноябрда францус дипломати  Франсуа Жорж-Пико ва инглиз Марк Сайск томонидан тузилади.

Келишувга биноан Буюк Британия ҳозирга Иордания, Ироқ, Хайфа ва Акко туманлари атрофини, Франция эса жанубий-шарқий Туркия, шимолий Ироқ, Сурия ва Ливанни олади.

Россия эса келишувга биноан Босфор ва Дарданел бўғозини, Константинополь, жанубий-ғарбий Арманистонни ва Шимолий Қурдистонни олиши керак эди. Қолган ҳудуд Ўрта Ер денгизи ва Иордан дарёси умумий назорат остидаги ҳудуд сифатида қолади.

Ҳар бир давлат ўз таъсир доирасидаги ҳудудда давлат чегараларини белгилаш ҳуқуқига эга эди.

Блогерлар биласизларми?!

Ҳурматли ва қадрли Блогерлар блог ҳақида биласизми?!

Блог (анг. blog, web log дан – интернет-журнал, интернет-кундалик, онлайн-кундалик) -  мунтазам равишда матн, тасвир ва мултимедиани уз ичига олган ёзувлар кушиб  бориладиган Веб-сайт.

Биринчи блоглардан бири бу Тим Бернерс-Ли нинг саҳифаси ҳисобланади. 1992 йилдан бошлаб ягиликларни ёзиб борган. 1999 йилда компьютер компанияси бўлган Pyra Labs Сан-Францискода Blogger.com сайтига асос солади. Мазкур сайт блоглар бўйича биринчи бепул хизмат кўрсатувчи сайт ҳисобланади.

  «блог» атамасини 1997 йил 17 декабрда Йорном Баргером томонидан ўйлаб топилган.

Блоглар ким томонидан юритилишига кўра қуйидаги турларда юритилади:

-        Шахсий блог – маълум бир шахс томонидан юритилади;

-        Жамоавий блог ёуи ижтимоий блог – маълум бир шахслар жамоаси томониидан юритилади;

-        Корпоратив блог – ташкилот томонидан юритиладиган блог.

Блоглар мавзуларга кўра қуйидаги турларга бўлинади:

-        Сиёсий;

-        Кундалик ҳаётга бағишланган;

-        Саёҳатга бағишланган;

-        Таълим;

-        Мода;

-        Мусиқа;

-        Спорт;

-        Кино;

-        ва бошқалар.

Бундан ташқари блоглар яна қуйидаги турларга бўлинади:

-        ёзувли блог – асосан текстлардан иборат блог;

-        фотоблог – асосан расмлардан иборат блог;

-        артблог – асосан муаллиф расмларидан иборат блог;

-        мусиқали блог – асосан мусиқалардан иборат блог;

-        видеоблог – асосан видео тасвирлардан иборат блог;

БМТни реформа қилиш керакми?!

БМТ Хавфсизли Кенгаши таркиби борасида ҳозирги кунда жуда кўплаб баҳс мунозаралар олиб борилмоқда. 1945 йилда қабул қилинган Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Низоми 23-моддасида Хавфсизлик Кенгаши Ташкилотнинг ўн беш Аъзосидан иборат. Хитой Халқ Республикаси, Франция, Совет Социалистик Республикалари Иттифоқи (Россия Федерацияси), Буюк Британия ва Шимолий Ирландия Қўшма Қироллиги ва Америка Қўшма Штатлари Хавфсизлик Кенгашининг доимий аъзоларидир. Бош Ассамблея Ташкилотнинг бошқа ўнта аъзосини Хавфсизлик Кенгашининг муваққат аъзолари сифатида сайлайди, бунда, аввало, Ташкилот Аъзоларининг халқаро тинчлик ва хавфсизликни сақлашда вa Ташкилотнинг бошқа мақсадларига эришишда нечоғли қатнашганлигига, шунингдек, адолатли жўғрофий тақсимотга алоҳида эътибор беради.
Хавфсизлик Кенгашининг муваққат аъзолари икки йиллик муддатга сайланади. Муваққат аъзоларини биринчи марта сайлашда Хавфсизлик Кенгаши аъзолари сони ўн биттадан ўн бештагача кўпайгач, тўртта кўшимча аъзодан иккитаси бир йил муддатга сайланади. Хавфсизлик Кенгашининг чиқиб кетаётган аъзоси дарҳол қайта сайлана олмаслиги белгиланган.

Бугунги халқаро майдонда рўй бераётган воқеаларни кўриб, агар шу йўналишда БМТ ўз фаолиятини давом эттирса, ҳеч қандай БМТ Низомига ўзгартириш киритилмаса, БМТ бора-бора Миллатлар Лигаси қисматини такрорлайди.
БМТ Хавфсизлик Кенгаши доимий аъзолари борасида ўзгартириш киритиш лозим деб, ҳисоблаймиз. Чунки хавфсизлик кенгаши доимий аъзолигига муносиб давлатлар мавжуд. 1945 йилда БМТ ташкил қилинганда Хавфсизлик Кенгашида доимий аъзолар институтининг жорий қилинишини ҳаётнинг ўзи тақоза қилган эди. Чунки, Иккинчи жаҳон урушидан сўнг ғолиб давлатлар урушнинг қайта такрорланишини хохламас эдилар. Шунинг учун ҳам Хавфсизлик кенгашида доимий аъзолар институти жорий қилинди. БМТ ташкилотида Хавфсизлик Кенгашининг ўрни жуда ҳам каттадир, буни БМТ Низомини ўрганиб чиқиш давомида кузатиш мумкин.
Ўз-ўзидан савол туғилиши табиийдир, яъни нега айнан юқоридаги бешта давлат Хавфсизлик Кенгашининг аъзолари бўлишлари лозим? Улар урушдан ғолиб давлат сифатида чиқишди, улар қудратли эдилар ва дунёда тинчликни сақлашга қодир эдилар ва асосийси улар мазкур ташкилот асосчилари ҳисобланишади. (Совет Иттифоқи, Бирлашган Қироллик, Қўшма Штатлар ва Хитой ҳукуматлари 1943 йил 30 октябрда Москвада имзоланган декларацияда тинчлик ва хавфсизликни қўллаб-қувватлаш учун тезда халқаро ташкилот тузишга даъват этишди. Ушбу мақсад Қўшма Штатлар, СССР ва Бирлашган Қироллик раҳбарларининг 1943 йил 1 декабрда Теҳронда бўлиб ўтган учрашувида яна тасдиқланди.)
Аммо, орадан 70 йил ўтди. Бу борада энди реформа қилиш мақсадга мувофиқдир. Дунёда содир бўлаётган турли тартибсизликларни бартараф этишда нега энди дунёда тинчликни сақлаш асосий вазифаси (БМТ Низоми 24 модда) бўлган ташкилот фаолияти сусаймоқда?!  2004 йилда 15 сентябрда БМТ Бош Котиби Кофи Аннан БМТ Хавфсизлик Кенгашини реформа қилиш кераклиги ҳақида эълон қилади. Масалан, Германия ва Япония БМТга кўп бадал тўловчи давлатлардир; Ҳиндистон – дунёда энг кўп аҳолиси мавжуд, ядровий қурол ва юқори технологияга эга; Бразилия – Лотин Америкасининг йирик давлатдир. Бу давлатлар ҳам ҳозирги кунда БМТ Хавфсизлик Кенгашининг доимий аъзолигига муносибдир. Лекин, бунинг учун БМТ Низомига ўзгартириш киритиш лозимдир. БМТ Низомининг 108 ва 109 – моддаларига асосан БМТ Низомга киритиладиган тузатишлар, улар Бош Ассамблея Аъзоларининг учдан икки қисми овози билан қабул қилиниб, Ташкилот Аъзоларининг Хавфсизлик Кенгаши доимий аъзоларининг ҳаммасини қўшгандаги учдан икки қисми овози билан уларнинг конституциявий тартиботига мувофиқ ратификация қилингач, Ташкилотнинг барча аъзолари учун кучга киради. Ушбу Низомни қайтадан кўриб чиқиш мақсадида Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Аъзоларининг Бош Конференцияси Бош Ассамблея аъзоларининг учдан икки қисми овози ва Хавфсизлик Кенгашининг исталган тўққиз аъзосинииг овози билан белгиланадиган муддатда ва жойда чақирилиши мумкин. Ташкилотнинг ҳар бир Аъзоси Конференцияда бир овозга эга бўлади. Ушбу Низомга Конференция қатнашчиларининг учдан икки қисми овози билан тавсия этилган ҳар қандай ўзгартириш Ташкилот Аъзоларининг конституциявий тартиботига мувофиқ, уларнинг Хавфсизлик Кенгаши доимий аъзоларининг ҳаммасини қўшгандаги учдан икки қисми томонидан ратификация қилингач, кучга киради. Агар шундай Конференция ушбу Низом кучга кирган кундан бошлаб ҳисоблаганда Бош Ассамблеянинг ўнинчи йиллик сессиясигача бўлиб ўтмаса, шундай Конференция чақириш тўғрисидаги таклиф Бош Ассамблеянинг шу сессияси кун тартибига киритилади ва Бош Ассамблея Аъзоларининг оддий кўпчилиги овози ва Хавфсизлик Кенгашининг исталган етти аъзоси овози билан Конференция чақирилади.
 Нега ўзгартириш киритиш қийинлигини тушуниб турган бўлсангиз керак. Масалан, 2014 йил 17 декабрда Фаластин давлатини тан олиш тўғрисидаги резолюция лойиҳаси БМТ Хавфсизлик Кенгаши муҳокамасига киритилган эди. 2014 йил 31 декабрда БМТ Хавфсизлик Кенгаши Фаластинни тан олиш тўғрисидаги резолюцияни рад этди. Мазкур резолюцияни Россия қўллаб қувватлади, бу Фаластин – Исроил можаросига чек қўйишга ёрдам беришига ишонишини маълум қилган, аммо АҚШ бу Исроил фуқаролари хавфсизлигини таъминламаслиги важидан резолюцияни қабул қилиш учун овоз бермади.

Миллатлар Лигаси тақдири такрорланмасмикин?!

Қуллик....

            Абдукаримга отаси Аҳмад ака бешинчи синфда ўқиб юрганида телефон олиб берди. Боласидан ҳавотирланган Аҳмад ака бу телефон Абдукаримни ҳаётини тубдан ўзгартириб юборишини билмас эди. Кунлар ўтди, кунлар кетидан ҳафталар, ҳафта кетидан ойлар, ойлар кетидан йиллар ўтди. Абдукарим ўз телефонига кундан кун боғланиб қолди. Оила ташвишлари билан юрган Аҳмад ака ва Ойгул опалар болаларининг ҳеч кимдан кам бўлмасликлари, дўстлари орасида ўксиниб қолмасликлари учун тун-у кун тиним билмас эдилар. Абдукаримни қўлида телефон кўрган синфдошлари унга хавас қилишарди. Ҳатто Абдукаримни синфдоши, маҳалладоши Маҳмуд отасига унга ҳам телефон олиб беришни сўраб хар хаша қилди. Отасининг “агар яхши ўқисанг, мактабни аълога битирсанг энг сўнги русумдаги телефонни олиб беришни ваъда берди”.

Йиллар ўтгани сайин Абдукарим “реал” ҳаётдан узулиб қолиб, “виртуал” оламда яшай бошлади. Оилада деярли оила аъзолари билан суҳбатлашмас, фақат савол берса жавоб берадиган, ота-онасига меҳрсиз бола бўлиб ўсди. Ҳаётда ҳеч ким билан деярли дилдан суҳбат қурмас эди (суҳбатлаша олмас эди ҳам, нега дейсизми? У бора-бора оғзаки нутқини йўқота бошлади. Биров билан суҳбатлашганда гандираклаб қолар, ўз фикрини тўла қонли баён қила олмас эди). Доимо телефонида ижтимоий тармоқларда ёзишар эди. Шу даражада асабий бўлиб қолдики, ижтимоий тармоқда “суҳбатлашадиган” дўстлари билан юзма-юз суҳбатда жанжаллашиб кетарди. Абдукарим шу алпозда яшашда давом этди. Орадан йиллар ўтди. Абдукарим ёлғиз ўзи қолганда атрофига назар солди, ҳеч ким ёқ, унинг атрофида ҳеч ким ёқ эди. Бўлган воқеаларни ўйлаб, бу фоний дунёдан ота-онаси оламдан ўтганини, ўзи эса уйланганини, ҳатто бир нафар фарзанди борлигини сезди. Эссиз шунча йиллик умр, эссиз шижоатга тўла ёшлик. Бунинг барча инсоннинг ўзи яратган “темир-терсак”ка қул бўлиб қолиш оқибати эди. 

Оқ Уй

Оқ Уй

XVIII асрнинг 90 йилларида АҚШ нинг янги пойтахти Вашингтоннинг қурилиши бошланган. 1792 йил 13 октябрда АҚШ Президенти резиденцияси бўлган Оқ уйннинг қурилиши учун илк тош кўйилди. Сарой архитектор Джеймс Хобан лойихаси асосида қурилган.  Қурилиш ишлари 8 йил давом этди ва 232 000 доллар (2,8 миллион доллар ҳозирги кунда) сарфланди.

1800 йил 1 ноябрда янги президент саройига АҚШнинг иккинчи Президенти Джон Адамс жойлашди. Шу даврдан бошлаб Оқ Уй АҚШ Президентлари резиденсиясига айланди. Президент Адамс Оқ Уй ҳақида ўз турмуш ўртоғига: “Бу том остида фақат адолатли, доно инсонлар яшашларини ва бу саройни худонинг ўзи асрашини сўрайман.” – деб ёзган. Даставвал, янги бино “Президент Саройи”, “Президентнинг хос уйи” ёки “Президент Уйи” деб номланган. 1811 йилдан бу бино “Оқ Уй” деб номлана бошланган.

АҚШнинг 26 Президенти Теодор Рузвельт илк бор “Оқ Уй” атамасини ишлатди. Бу расмий номга айланди. Оқ Уй қурилиши давомида реконструкция ҳам қилинган. 1801 йилда АҚШнинг учинчи Президенти Томас Джефферсон Оқ Уйга ташриф буйиради, архитектор Генри Латроб бинони Шарқий ва ­Ғарбий каллонадалар қуриб кенгайтиради. 1812-1815 йилларда инглиз-америка урушида, айнан 1814 йил 24 августда Вашингтоннинг бошқа бинолари каби Оқ Уй ҳам инглиз аскарлари томонидан эгалланади. Президент қароргоҳи катта талофотга учради. 1817 йил октябрида бешинчи АҚШ Президенти Джеймс Монро Оқ Уйга ташриф буюрди ва шу пайтдан бошлаб бинони тиклаш ишлари бошланди. 1824 йилда жанубий портик (катта бинога туташтириб солинган колоннали пешайвон) қуриб битирилди, олти йилдан кейин шимолий портик қурилиши тугалланди. 1901 йилда АҚШ Президенти Теодор Рузвельт  Президентлиги даврида Оқ Уй да Ғарбий Қанот қурилди.  Шу дврда Шарқий Қанот ҳам қурилди, бинонинг мазкур қисми байрамлар ўтказишга мўлжаллпнгпн эди. 1909 йилда Уильям Тафт Шарқий Қанотни кенгайтиради ва Овал шаклдаги хона қурилади (Овальный кабинет). 1942 йил иккинчи жаҳон уруши даврида Шарқий Канот ҳозирги кўринишда қурилади. Фавқулотда вазиятлар содир бўлганда фойдаланиладиган Ер ости йўли қурилади.  Оқ Уйда 1949-1952 йилларда  АҚШ нинг ўттиз учинчи Президенти Гарри Трумэн даврида жуда асосий реконструкция ишлари амалга оширилади. Бинонинг интерьерида жуда катта ўзгаришлар  АҚШнинг ўттиз бешинчи Президенти Джон Кеннедининг турмуш ўртоғи Жаклин Кеннеди амалга оширди. Ҳар бир Президент оиласи Оқ Уй интерьерасида у ёки бу ўзгаришларни амалга оширганр. Аммо, мазкур ўзгартиришлар  Оқ Уйни асраш қўмитаси таркибига кирувчи тарихий меросни асраш мутахасислари, архитекторлар розилиги билан амалга оширилади. Мазкур қўмита раиси анъана бўйича Президент рафиқаси – АҚШнинг биринчи хоними ҳисобланади.

Бугунги Оқ Уй – олти этажли майдони 5 100 м², 132 та хона ва 35 ванна, 412 та эшик ва 147 та дераза, 28 та ------, 8 та зинапоя, 3 та лифт, теннис майдони, боулинг йўлакчаси, кинотеатр, югуриш майдончаси, бассейн ва бошқа бинолардан иборат. Оқ Уй ҳудудига атиргул боғи, Жаклин Кеннеди боғи, шимолий ва жанубий майсазорлардан иборат. Умумий 7,3 гектар майдонни қамраб олган. Атиргул боғи  1913 йилда йигарма саккизинчи АҚШ Президенти Вудро Вильсоннинг турмуш ўртоғи томонидан яратилган. Жаклин Кеннеди боғи ўттиз бешинчи АҚШ Президенти Джон Кеннеди турмуш ўртоғи шарафига номланган.

АҚШ Рамзи:АҚШ Катта Муҳри (АҚШ герби)

АҚШ Катта Муҳри(АҚШ герби)да бошқа давлатларнинг гербларидан фарқли ўлароқ икки томони мавжуд

АҚШ Катта Муҳрининг олд томонида АҚШ рамзларидан бири оқ сочли бургут (белоголовый орлан) бир панжасида  уруш рамзи бўлган ўн учта найза, иккинчи панжасида тинчлик рамзи бўлган зайтун новдалари ўн учта япроқ ва ўн учта зайтун тасвирланган.  Бу рамзлар АҚШ “тинчлик хоҳлайди, аммо ҳар доим урушга тайёр”.

Бургутнинг боши зайтун новдалари томонга қараб турибди, бу АҚШ доимо тинчликни хохлашинини билдиради.

Бургут бўйнида ўн учта қизил ва оқ рангли тасма унинг юқорисида горизантал кўк тасмадан иборат гералдик қалқон тасвирланган (бу АҚШ байроғининг рангларидир).

Бургут тумшуғида ўралган қоғозда АҚШ шиори  ёзилган. "E Pluribus Unum" (“кўпчилик ичида ягона”).

Бургут боши устида олти қиррали юлдуз ичида кўк булутда ўн учта юлдуз тасвирланган.

АҚШ Катта Муҳрининг орқа томонида  ўн уч қатордан ибоарат қурулиши тугалланмаган пирамида ва унинг устида учбурчак ичида кўз тасвирланган. Пирамидада рим рақамлари билан АҚШ ташкил топган сана ёзилган. MDCCLXXVI (1776 йил).Пирамида тепасида "Annuit Cœptis" (“Бизнинг ишимиз омадли”). Пирамида остида ўралган қоғозда яна бир АҚШ шиори "Novus Ordo Seclorum" (“Янги давр тартиби”) ёзилган.

Катта Муҳрида тасвирланган рамзларнинг ўн учта эканлиги бу тасодифий ҳолат эмас. Айнан ўн учта штат (Вирджиния, Делавэр, Джорджия, Коннектикут, Массачусетс, Мэриленд, Нью-Гэмпшир, Нью-Йорк, Нью-Джерси, Пенсильвания, Род-Айленд, Шимолий Каролина и Жанубий Каролина) дастлаб, АҚШ давлатини ташкил қилган.

АҚШ Катта Муҳрининг олд томони АҚШ герби сифатида фойдаланилади. Масалан, АҚШ паспорти муқовасида.

АҚШ Катта Муҳрининг яратилиш тарихи

1776 йил 4 июлда Шимолий Америка ўн учта штати  тантанали равишда Буюк Бртаниядан мустақил эканлигини эълон қилди. Ўша куннинг ўзида мустақил давлат ҳукумати Континентал Конгресс миллий тимсоллар ва рамзлар яратиш бўйича қўмита тузади. Мазкур қўмита таркибига АҚШ Мустақиллик Декларациясининг  бешта муаллифларидани Бенджамин Франклин, Томас Джефферсон ва Джон Адамслар киради.

Олти йил ичида қўмита уч марта ўзгаради. 1782 йилда Континентал Конгресс АҚШ тисолини яратиш вазифасини Конгресс Котиби Чарльз Томсонга топширади. Чарльз Томсон учала қўмитани ҳам ўрганиб чиқиб ўзининг ғояларини қўшади.

1782 йил 20 июнда Чарльз Томсон мамлакатнинг Катта Муҳри бўйича ўзининг фикрлари билан Конгрессга мурлжаат қилади. Айнан ўша куни Чарльз Томсоннинг таклифи Конгресс томонидан қабул қилинади.

АҚШ Катта Муҳри биринчи марта Чарльз Томсон томонидан 1782 йил 16 сентябрда Джордж Вашингтоннинг маҳбусларни алмашиш музокарасидаги ҳужжатни тасдиқлашда фойдаланган. Чарльз Томсон Конгресс Котиби бўлганлиги учун АҚШ Катта Муҳрини Федерал ҳукумат тузилгунгача сақловчи вазифасини бажарган. 1789 йил 24 июлда АҚШнинг биринчи Президенти Джордж Вашингтоннинг илтимосига кўра Чарльз Томсон АҚШ Катта Муҳрини Ташқи ишлар вазирлиги (Давлат Департаменти)га топширади.

Биринчи Муҳр босилган ҳужжат

АҚШ Тимсоли доллар банкнотларида

1935 йилдан бошлаб АҚШ Катта Муҳрининг ҳар иккала томони бир долларлик

банкнотларда босиб чиқарилди. Мазкур қарор ўша вақтдаги вазир, бўлажак вице-президент Генри Уоллес таклифига биноан АҚШнинг 32-президенти Франклин Делано Рузвельт томонидан қабул қилинди. Рузвельт “Янги Йўл” деб номланган сиёсат юритди ва  АҚШ Катта Муҳридаги "Novus Ordo Seclorum" (“Янги давр тартиби”) шиорига амал қилди.

Мазкур Катта Муҳридан йилига икки мингдан уч минг мартагача фойдаланилади.

Обудсман Институти

2015 йил 15 май куни бўлиб ўтган Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг иккинчи ялпи мажлисида олдин хабар берганимиздек Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси Халқаро ишлар ва парламентлараро алоқалар қўмитаси раиси лавозимида ишлаб келган Улуғбек Муҳаммадиев Олий Мажлиснинг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили лавозимига сайланди.

            Инсон ҳуқуқлари бўйича вакил (Обудсман)лик институти ҳақида қисқача тўхталиб ўтсак. Биринчи марта Парламент Обудсман 1809 йил Швеция Парламентида ташкил қилинган. Узоқ вақт давомида Швециядан бошқа давлатларда Обудсман лавозими жорий қилиш ғояси мавжуд эмас эди. Швеция намунасида 1919 йилда Финляндия (Россия империясидан мустақилликка эришгандан сўнг)да, 1952 йилда Норвегияда, бир неча йилдан кейин Данияда таъсис этилди. Обудсман лавозими 1987 йилда  Польша ССРда жорий қилинди. Ҳозирги кунда 100 та давлатда Обудсман лавозими таъсис қилинган.

             Ўзбекистон Республикаси Парламенти ҳузуридаги Инсон ҳуқуқлари бўйича вакил институти биринчи маротаба Ўзбекистон Республикаси Президентининг ташаббуси билан Олий Мажлиснинг 1995 йил феврал ойидаги биринчи сессиясида таъсис этилди. Ўзига юклатилган вазифаларни самарали бажариши учун Олий Мажлиснинг 1995 йил 6 майдаги қарори билан Инсон ҳуқуқлари вакил ҳузурида Инсоннинг конституциявий ҳуқуқлари ва эркинликларига риоя этилиши бўйича комиссия ташкил этилди. Вакил ва Комиссия фаолияти дастлаб, 1995 йил 29 августдаги Олий Мажлис Кенгаши қарори билан тасдиқланган Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман) тўғрисидаги Низом билан белгиланган эди. Қайд этиш лозимки, Инсон ҳуқуқлари бўйича вакил институти МДҲ доирасида ташкил этилган дастлабки институтлардан биридир.

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили тўғрисидаги Қонун лойиҳаси 1997 йил 14 февралдаги “Халқ сўзи” – “Народное слово” рўзномаларида умумҳалқ муҳокамаси учун эълон қилинди, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг1997 йил 24 апрелдаги саккизинчи сессиясида эса, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман) тўғрисида”ги Қонун қабул қилинди.

Мамлакатимизда омбудсман институтини шаклланиши тадрижий йўлдан борди. Бошида Олий Мажлиснинг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакил институти Ўзбекистон Конституциясида мустаҳкамланмаган эди. 2003 йил апрелида Ўзбекистон парламенти Конституцияга ўзгартиришлар ва тўлдиришлар киритиш тўғрисида Қонун қабул қилди, унга кўра, Конституциянинг 78-моддасига, Олий Мажлиснинг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакилини Олий Мажлиснинг Қонунчилик палатаси ва Сенати томонидан сайлаш тўғрисида 16 банд киритилди. Ушбу қоида Омбудсманга конституциявий мақом берилганлигини кўрсатади. 

Парламентнинг 2004 йил 27 августдаги ўн бешинчи сессисида “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман) тўғрисида”ги Қонун, олий қонунчилик органини ислоҳ қилишни ҳамда ижтимоий ҳаётдаги эркинлаштириш ва демократлаштириш жараёнларини ҳисобга олган ҳолда янги лойиҳада қабул қилинди. Янги Қонун тузилиш жиҳатидан Муқаддима ва 22 моддадан ташкил топган бўлиб, Қонунчилик палатасига сайловлар ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис Сенатини шакланиши натижалари бўйича 2005 йилнинг январ ойида кучга кирди.

Ўзбекистон Республикасида Омбудсман институти тузилиши қуйидагича:

-          Омбудсман Котибияти

-          Инсоннинг конституциявий ҳуқуқлари ва эркинликларига риоя этилиши бўйича комиссия

-          Омбудсманнинг минтақавий вакиллари

-          Омбудсман қошидаги Жамоатчилик эксперт кенгаши

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман) фаолиятининг асосий йўналишлари қуйидагилардир:

ü  бузилган инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари тўғрисида шикоятларни кўриб чиқиш, уларни тиклаш бўйича чоралар қабул қилиш; 

ü  инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Республикаси қонунчилигини такомиллаштиришга ва уни халқаро ҳуқуқ нормаларига мувофиқлаштиришга кўмаклашиш;

ü  инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари, уларни ҳимоя қилиш шакллари ва усуллари масалалари бўйича аҳолининг ҳуқуқ саводхонлигини ошириш;

ü  Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси ва Сенатига ўз фаолияти бўйича йиллик маърузаларини тақдим этиши;

ü  фуқаролар ҳуқуқлари ва эркинликларини бузилиши тўғрисида ахборотлар мавжуд бўлганида ўз ваколатлари доирасида тегишли чоралар кўриш бўйича ўз ташаббусларини қабул қилиши;

ü  инсон ҳуқуқларига риоя этилиши бўйича мониторинг ва ўтказилган мониторинг тадқиқотлари натижалари бўйича давлат органлари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва мансабдор шахсларга инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлаш соҳасидаги фаолиятларини такомиллаштириши бўйича таклифлар жўнатиш;

ü  инсон ҳуқуқлари соҳасида халқаро ҳамкорликни ривожлантириш.

Обудсман институтининг Парламент даражасига кўтарилиши бу мамлакатда инсон ҳуқуқларининг мустаҳкам ҳимоя қилиниши гаровидир.

Омбудсман институтлари

Халқаро Омбудсман Институти	International Ombudsman Institute
Европа Омбудсман Институти	European Ombudsman Institute
Осиё Омбудсман Ассоциацияси	Asian Ombudsman Association
Инсон ҳуқуқлари бўйича миллий институтлар форуми	National Human Rights Institutions Forum
Европа Иттифоқи Омбудсмани	Ombudsman of the European Union
Озарбайжон Омбудсмани	Office of the Ombudsman, Azerbaijan
Болгария Республикаси Омбудсмани	Ombudsman, Republic of Bulgaria
Дания Омбудсмани	Folketingets Ombudsmand, Denmark
Финлаяндия Парламент Омбудсмани	Office of the Parliamentary Ombudsman, Finland
Франция Mедиатори	Mediateur de la Republique, France
Нидерландия Омбудсмани	De Nationale Ombudsman, The Netherlands
Польша Инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш Вакили	Commissioner for Civil Rights Protection, Poland
Россия Федерациясининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили	Commissioner on Human Rights in Russian Federation
Словения Омбудсмани	Office of the Ombudsman, Slovenia
Словакия Омбудсмани	Public Defender of Rights, Slovak Republic
Португалия Адлия Проведори	Provedor de Justica, Portugal
Латвия Омбудсмани	Office of the Ombudsman, Republic of Latvia
Испания Халқ ҳимоячиси	Defensor del Pueblo, Spain
Швеция Парламент Омбудсмани	Riksdagens Ombudsman, Sweden
Буюк Британия Маъмурият ишлари бўйича Парламент вакили ва Соғлиқни сақлаш масалалари бўйича вакил	Parliamentary Commissioner for Administration & Health Service Commissioner, United Kingdom
Украина Олий Радасининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили	Commissioner on Human Rights of Verkhovna Rada of Ukraine
Янги Зеландия Омбудсмани	Office of the Ombudsmen of New Zealand
Корея Омбудсмани	Office of the Ombudsman, Korea